Popüler Olanı Sevmek de Cephe Almak da Özentiliktir

 
 

Bir küçümseme ifadesi olarak kullanılan özentilik, aslında çoğunlukla insan elinde olmayan nedenlerden kaynaklanır. Doğuştan kıskançlık duygusuna sahip insanoğlunun, başka insanlarda gördüğü ancak kendisi sahip olmadığı eşya, kişi veya niteliği istemesi davranışı, algı olarak yanlış ancak doğaldır. O halde bu davranışa hepimiz sahip ve yer yer dışa vuruyor iken, neden başkalarında gördüğümüzde yadırgarız?

 

İşin aslı negatif yorumlanan, davranışın kendisi değil davranış sonucu ne ortaya çıktığıdır. İnsanlar da dahil olmak üzere pek çok memeli hayvan topluluğunun temelini oluşturan baskınlık hiyerarşisinde sürüyü yönlendiren alfa karakterler ve onları takip eden beta karakterler yer almaktadır. Alfa, gücü, otoritesi ve orijinalliği nedeniyle saygı uyandırırken, betalar alfaları taklit eden ve nispeten daha değersiz olarak görülen sınıftır. Bu nedenle, daha üst hiyerarşide yer alan bir bireyi ucuz bir şekilde taklit eden başka bir birey gördüğümüzde, o bireyin zayıf karakterli bir beta olduğu konusunda bilinçaltımız hemfikir olur ve o bireye saygı duymaz. Diğer yandan, özenen kişi, özendiğinin aynısını yapmak yerine, bunu geliştirip orijinal bir şey ortaya koyarsa, bu durumda söz konusu davranış özentilik yerine ilham veya esinlenme olarak değerlendirilecek ve saygı uyandıracaktır. Kısaca, önemli olan davranış değil, davranıştan ortaya çıkan sonuçtur.

Bir diğer önemli konu ise davranışın tekrarıdır. Özenti kişi, çiçek çiçek dolaşan bir arı misali, farklı kaynaklardan nitelik toplayabilir veya kendisine özenecek tek bir kaynak seçebilir. Tek bir kaynağa özenen kişinin orijinalliği sağlaması daha zor olduğu için özenti olarak değerlendirilmesi de daha kolay olacaktır. Diğer yandan, farklı kaynaklara özenen kişi, bu kaynakları birleştirerek yeni bir nitelik ortaya çıkarabilir. Hatta bazı durumlarda kişi özendiği kaynakların çok ötesine çıkarak, özenenden özenilene sınıf atlayabilir. Beyaz perdede gösterildiği yıl izlenme rekorları kıran ve oldukça beğenilen the Matrix filmi, farklı kaynaklardan özenilmeyle oluşturulan orijinal niteliğe en güzel örneklerden birisidir. Ghost in the Shell, Total Recall, Blade Runner, Dark City vb. pek çok filmden "ilham" alan the Matrix, günümüzde bilinirlik olarak tüm bu eserlerin önüne geçmiştir. 

Peki, hiç orijinal olunmasa ve tek bir kaynağa özenilse bile, özendiği kaynağın önüne geçen nitelikler de bulunmamakta mıdır? Bir niteliğe verilen değer, kalitesinden daha çok algılar ile belirlenmektedir. Bu nedenle, özenti eğer popülariteye ulaştı ise, özendiği kaynaktan daha değerli görülebilir. Yine sinemadan örnekler verelim, Equilibrium özendiği kaynak olan Fahrenheit 451'den, Inception Paprika'dan, Black Swan Perfect Blue'dan daha yüksek bilinirliğe sahiptir. Özellikle sanat ve modada anafikir kadar onun uygulanması ve kitleye ulaşabilme gücü de önemlidir. 

Özenme davranışı, pozitif ve negatif şartlandırma sonucunda ortaya çıkabilmektedir. Pozitif şartlandırma, bir davranışın devam etmesi için olumlu bir uyarıcı verilmesidir. Bir davranış sonucunda olumlu bir sonuç elde eden birey, o davranışı tekrarlamaya meyilli olacaktır. Bu kapsamda değerli bir niteliğe özenen ve değer gören bireyin, bu özenme davranışını tekrarlaması doğaldır. Örneğin, kendisine şöhretli bir ismi idol seçen kişi, onun gibi giyinerek, onun karakterini ve yaşam tarzını taklit eder, diğer insanlar tarafından olumlu tepki aldığı durumda, bu davranışını devam ettirecektir. Ya da babasına saygı duyan bir genç, iyi bir karne sonrasında babasından taktir kazandığında, ders çalışma ve başarılı olma eylemini devam ettirmek isteyecektir.

Negatif şartlandırma ise, bir davranışın devam etmesi için olumsuz bir uyarıcının ortadan kaldırılmasıdır. Bir davranış sonucunda daha öncesinde var olan olumsuz bir sonuçtan kurtulan birey, o davranışı tekrarlamaya meyilli olacaktır. Örneğin, arkadaş ortamında muhabbete giremeyen ve dışlanan birey onlarla aynı müzik, sinema ve tv şovlarını takip edecek ve bu şekilde sohbetlere dahil olarak dışlanmaktan kurtulmaya çalışacaktır. 

Bu kapsamda düşünüldüğünde özentilik, toplumsal hiyerarşi ile doğrudan ilişkilidir. Bireyler ya bilgi, deneyim veya yeteneklerine güvendikleri ve saygı duydukları kişilere, ya da toplumda yer edinmek amacıyla popüler olana özenmeye meyillidir. Saygı üzerinden özenme genellikle aile bireyleri, fikir adamları veya kanaat önderlerine karşı olurken, popüleriteye özenme için o niteliğin yalnızca geniş kitlelerce kabul görmüş olması yeterlidir. Nitekim, değerli olanı taklit etmek ve o popüler olan üzerinden diyalog gruplarına katılmak, toplumsal hiyerarşide sıklıkla görülen bir davranış biçimidir.

Diğer yandan, daha önce belirttiğim gibi, bazı kişiler "alfaları" takip ederek bir "beta" gibi davranmayı ve toplumun geri kalanı öyle yorumlamasa bile kendini bir "özenti" olarak görmeyi kabul edemez. Bu kişiler, genellikle beğenecekleri bir film, müzik, kişilik veya eseri, popüler olduktan sonra beğenmemeye meyillidir. Bu davranışın arka planında kendini toplumun beğeni standartlarının önüne geçirerek toplumdan farklılaşma çabası olduğu gibi popüler olanın kalitesiz olduğu algısı da bulunabilir. Nitekim bazı bireyler herkes tarafından beğenilen nitelikleri kabul etmeyerek, kendi standartlarını yüksek gösterme telaşındadırlar. Bu kişilerin yaptığı davranış negatif özentilik olsa da, işin yapısında bir özentilik çeşididir. Öyle ki, başka bir niteliği pozitif veya negatif yönde takip ederek buna yönelik davranış geliştirme eylemi, o niteliğe göre karar mekanizması oluşturma yapısını taşımaktadır. Nu nedenle, farklı olma amacıyla popüler olanı beğenmek de beğenmemek özentiliktir.

Bazı bireyler ise herhangi bir farklı olma amacı taşımadan, popüler olanı takip etmenin özentilik olacağını düşündükleri için popüler olana karşı antipati geliştirmektedirler. Örneğin ilk sezonlarda "Lost" dizisini seven bazı kişilerin, dizi popülerleştikten sonra bu diziden soğuduğu görülmekteydi. Bunun nedeni bireyin popüler olana yönelerek sürünün bir parçası olma davranışını yaşamak istememesidir. Ayrıca ters davranış olarak bu tür bireylerde, popüler olmayan, bilinmeyen, niş niteliklere yönelik olarak ilgileri de artmaktadır. Nitekim birey, popüler olmayan bu niteliğin değerli olacağına ve onu takip etmenin bir özentilik olmadığına dair bilinçaltında fikre sahip olmaktadır. Ancak farklı olma gayreti gibi bu davranışlar da niteliğin popüler olup olmadığına yönelik davranış geliştirmesi içerdiği için, özünde hem bir özentilik hem de yönlendirilmektir. İşin aslı, özentilikten arındırılmış davranış, niteliğin popülaritesine bakmadan geliştirilen karar verme mekanizmasına sahiptir. Öyle ki, birey kendi zevk ve değer yargıları üzerinden popüler olanı veya olmayanı takip edebilir veya reddedebilir.

Son olarak, popülariteden bağımsız olarak itaat ve sadakat kavramları da kişiyi belirli niteliklere yönlendirebilmektedir. Baskınlık hiyerarşisinde üst sıralarda olanlar dışında, karşıdaki kişiye verilen değere göre de onun sağladığı niteliklere yönelim sağlanabilir. Örneğin, doktor olan abisine sevgi ve saygı besleyen bir gencin, ona özenerek tıp bölümünü kazanması pozitif bir yönlendirmedir. 

Diğer yandan bazı bireyler ise hoşlanmadıkları veya tartışmalı oldukları kişilerin sağladıkları niteliklere karşı tepki göstermeye meyilli olabilirler. Örneğin, ailesi tarafından kendisine dayatılması nedeniyle doktorluktan soğuyan bir gencin üniversite tercihlerinde özellikle tıp bölümünü tercih etmemesi bir negatif yönlendirilmedir. Bu tür bireyler, her ne kadar özgür bir irade ile kendi tercihlerini gerçekleştirdiklerini düşünseler de işin özünde yönlendirilmişlerdir. Daha önce belirttiğim gibi bir niteliğe karşı pozitif veya negatif, her iki yönde de ilerleyiş bir özenme davranışıdır. Diğer kişilerin dayatmasına karşı tepki göstererek negatif cephe almak, o dayatmaları kabul etmek kadar o dayatmaların esiri olmak anlamına gelmektedir. Önemli olan, bireyin dayatmaların varlığını ve kendi benliğine etkisini oyun dışı bırakarak, bağımsız bir şekilde kendi tercihlerini gerçekleştirmesidir. Bu kapsamda kişi kendisine dayatılanı kabul edebilir veya reddedebilir. Dayatmanın etkisi yerine kendi karar mekanizması ile sonuca ulaştığında birey, manipüle edilmemiş öz davranışını gerçekleştirecek ve bu kararından uzun vadede daha fazla tatmin olacaktır.